რა არის ქრისტიანული მისტიკა და რატომ არ აღიარებს მართლმადიდებლური ეკლესია რეინკარნაციას?
დავით დოლიძე
მისტიკა – ჩვეულებრივ აღნიშნავს ღმერთთან პირდაპირი კავშირის ჭეშმარიტ თუ ამგვარად წარმოდგენილ ნებისმიერ გამოცდილებას, რომელსაც ახასიათებს შინაგანი სიღრმე, უშუალოობა და გამოუთქმელობა. მას შეიძლება ახლდეს მეტ-ნაკლებად შთამბეჭდავი მოვლენები (რომელთაც ხანდახან „პარამისტიკულს“ უწოდებენ). ესენია ექსტაზი, ხილვები, ლევიტაცია, სტიგმატები… ასკეტიზმი არის „წვრთნა“, ვნებათაგან განწმედის შინაგანი სამუშაო, ხოლო მისტიკა კი ჭვრეტითი სწრაფვაა, რომელიც ღმრთაებრივი ნათლის ხილვამდე ამაღლდება. ასეთია მისტიკის ზოგადი, ევაგრე პონტოელის მიერ აღწერილი დახასიათება. ჩემი აზრით, კი მისტიკა ჭეშმარიტების დანახვის ერთადერთი გზაა. ეს რთული და ხანგძლივი პრაქტიკაა. მაგრამ ძალიან საინტერესო. მგონი ერთადერთი სწორი ამ ცხოვრებაში.
სანამ ჭეშმარიტებასთან ერთიანობას არ მივაღწევთ ჩვენი მაზანი არ ასრულდება. აგრეთვე საინტერესოა ქრისტიანული მისტიკის ცნება, რომელიც მრავალ საუკუნეს ითვლის და დღემდე არ არის ბოლომდე შესწავლილი.
ამ მეტად საინტერსო თემაზე წმინდა ანას ტაძრის მოძღვარს, თეოლოგ მამა ანტონს (საღრიშვილი) გავესაუბრეთ.
–მამაო, იქნებ უფრო ვრცლად გვესაუბროთ ქრისტიანული და სხვა რელიგიების მისტიკის შესახებ…
-მისტიციზმი აბსოლუტის/გონის/ღმერთის და ასე შემდეგ “მეცნიერული” შემეცნების ფორმაა. არცერთი რელიგისათვის არ არის უცხო. ქრისტიანებს გნოსტიკები ყავდათ (და ამათ გარდა კიდევ ბევრი სექტა ჩამოყალიბდა ქრისტიანული რელიგიის ისტორიაში, რომელიც თავისი შინაარსით მისტიციზმს უახლოვდებოდა. დღეს კიდევ ჩრდილოეთ ამერიკაში რამოედნიმე ეკლესიაა რომელიც დაახლოებით მისტიკურ ფილოსოფიას აწვება); ისლამში სუფიზმი ჩამოყალიბდა (თუმცა ზოგერთი მაუსლიმან და სუფი სხვადასხვა წარმოშობაძე მიუთითებენ სუფიზმის. გარდა ამისა არსებობს სუფიზმის სკოლები, რომლებიც თვლიან რომ დასაბამი თვით მოჰამდისაგან წამოვიდა); აღმოსავლური რელიგიები მთლიანად შეიძლება მისტიკურად ჩაითვალოს: ბუდიზმიც, დაოიზმიც, ვედანტაც, იოგაც, შამანიზმიც (შამანიზმი მარტო “აუზრო ლოცვები და რიტუალები” და სოკოებისა და კაქტუსების წევა არ არის.
სერიოზული ფორმაა აბსოლუტის შემეცნების და ისევე დასაფასებელი როგორც ნებისმიერი ჰუმანური რელიგია).
მისტიციზმის თვალსაზრისით მაგ რელიგიებს და მიმართულებებს საერთო ის აქვს რომ ღვთის შემეცნებაში (ვერავითარ განმარტებას “ღვთის” მცნებისას ვერ გეტყვით. თუმცა არ ვგულისხმობ ღმერთს როგორც პერსონალურს, არამედ ყველაფერს რაც ტრანსცენდენტური და იმანენტურია.) ავტორიტეტულ პიროვნებებს კი არ უნდა “დავუჯეროთ”, არამედ ღმერთის შემეცნება უშუალო განცდით უნდა იყოს გამოხატული. აი ამ უშუალო განცდა სხვადასხვა მისტიკურ რელიგიებში აქვთ სხვადასხვა სახელი: მისტიკური ქრისტიანები “მისტიურ გაერთიანებას ეძახიან” (აქ ერთი წიგნი მინდა ვახსენო რომელიც წაკითხული მაქვს “the cloud of unknowing” რომელიც არფრით არ განსხვავდება ბუდისტური ფილოსოფიისაგან და განსაკუთრები ზენისაგან თუ ძენისაგან.
არადა უცნობი ქრისტიანი მისტიკის დაწერილია. ვისაც ქრისტიანული მისტიციზმი აინტერესებს ბევრად ნასიამოვნები დარჩებით თუ წაიკითხავთ). ბუდისტები ასეთ “გაერთიანებას” ნირვანის ან ნიბანის მიღწევას ეძახიან. იოგები-იოგას; ვედანტისტები-თვით რეალიზაციას და ბევრ სხვა ტერმინსაც. იტოგში არსი ერთია: უშუალო განცდა აბსოლუტის. თან ყველა ამბობს აღქმულის განმარტება და გადმოცემა შეუძლებელია ყოველგვარი ენით.
ასეთი აფორიზმიც კი არსებობს როცა მაგას უთითებენ. იმას რასაც აღწერენ, “თითია რომელიც მთვარეს უთითებს და არა მთვარე თვითონ”, ან “სამარშრუტო რუქა თვითონ გზას არ წარმოადგენს”. ლაო ძიმ (ეგეც მისტიკი იყო მაგ გაგებით) ასე თქვა: tao that can be uttered is not tao (ქართულად შეიძლება ასე ითარგმნოს-დაოს, რომელიც შეიძლება აღწერო, დაო არ არის). ზუსტად მაგას ნიშნავს ეგ, რომ მაგ განცდილის აღწერა შეუძლებელია. ისე დღეს დიდი მოთხოვნაა მასეთ მიდგომაზე, განსაკუთრებით მათთვის ვინც თვლის რომ ადამიანი სულიერი არსებაა და ამ სულის შემეცნებაა საჭირო უშუალო კონტაქტით “სულთან”. ვედანტისტი იყო ერთი, სვამი ვივეკანანდა და მაგას აქვს ბევრი ნაშრომი რელიგიაზე ზოგადად.
ეგ ამბობდა თუ ადამიანს ღმერთის და საკუთარი სულიერების წამსო, მაშინ ყველაფერი უნდა გააკეთოს იმისთვის რომ საკუთარი სული შეიგრძნოს და ღმერთი დაინახოსო(მხედველობით აღქმას არ გულისხმობდა, არამედ მაგ მისტიკურ გაერთიანებას). სხვანაირად როგორ შეიძლება ათეისტი თავის რწმენაში დაადანაშაულოსო? პატარა განმარტება მინდა ვთქვა როცა “მეცნიერული” ვახსენე. ამით ის ვიგულისხმე რომ შემეცნების ეს ფორმა უშუალოდ პრაქტიკაზეა დაფუძნებული და არა ავტორიტეტის სიტყვებზე.
აგრეთვე ერთმანეთში ერევათ მისტიკა და თეოლოგია, არა
და ისინი ერტმანეთს სრულიად ემიჯნებიან.
-რა განსხვავებაა მისტიკასა და თეოლოგიას შორის?
-მისტიკის თეოლოგიისგან განმსახვავებელი მთავარი ნიშანი არის ის, რომ თეოლოგია ღმერთზე მ ს ჯ ე ლ ო ბ ს, მისტიკა კი მისი “პოზიტიურად” თუ “ნეგატიურად” ქებაა და, ხშირ შემთხვევაში, აღწერა ღმერთთან მისტიკისოსის შერწყმისა.
ფილოსოფიური აზროვნებისთვის, განსხვავებით თეოლოგიისადმი როგორც დასაბუთებული სისტემისადმი სიმპათიისა, მისტიკაში ხშირად, გამაღიზიანებელია ის, რომ მუდმივად აპელირება ხდება იმაზე, თუ როგორი გამოუთქმელი და შეუმეცნებადი, როგორი დიდებული, მაგრამ ენითაღუწერელია ის, რაც მხოლოდ მისტიკური, არავერბალური ჭვრეტით შეიძლება შეიგრძნო და ა.შ.
თუ მისტიკა არ ცდილობს იყოს მაღალი დონის თეოლოგიური მოსაზრებების შემცველი დოქტრინა, მისთვისვეა უკეთესი – იყოს მაღალპოეტური ნაწერი და ამით თქვას ის რაღაც ახალი, რაც ხშირად იკარგება იმის მუდმივ გამეორებაში, თუ რა განუზომელია ღმერთის ბრწყინვალება და როგორი მუნჯია ადამიანის ენა ღმერთის დიდებულების მეტყველობის წინაშე. ამიტომ, თუ არ შეგიძლია გამოთქვა, გაჩუმდი. დუმილზე ბრძნული მისტიკით ჯერ არავინ ამეტყველებულა.
-რა არის თქვენთვის ყველაზე მისტიკური მოვლენა?
-პირადად ჩემთვის ის შვიდი საიდუმლოება, რასაც ქრისტიანობა ქადაგებს. ეკლესია უფლის სხეულისა. ქრისტიანის ცხოვრება ხის ტოტს შეიძლება შევადაროთ, რომელიც მანამ ცოცხლობს, სანამ ხეზეა მიბმული. ჩვენ სულიერად ვცოცხლობთ, როცა ვუკავშირდებით წმინდა ეკლესიას. ის გამდმოგვცემს ღვთის სულის მადლს, რომელიც ქრისტეს მოციქულებმა მიიღეს. ეკლესია ევედრება ღმერთს, გადმოვიდეს ჩვენზე ეს მადლი. ეკლესიაში ლოცვის დროს უხილავად მოქმედებს საიდუმლო ძალა ღვთის სულისა. ქრისტიანობაში ჩვენ ვიცით სულ შვიდი საეკლესიო საიდუმლო, ესენია:
1. ნათლისღება
2. მირონცხება
3. ზიარება
4. სინანული, ანუ აღსარება
5. ზეთისცხება
6. მღვდლობა
7. ქორწინება
პირველი საიდუმლო ქრისტიანის ცხოვრებაში ნათლობა. მხოლოდ ნათლობის შემდეგ ვითვლებით ჩვენ ქრისტიანებად. ამიტომ ნათლობა რაც შეიძლება ადრე უნდა შესრულდეს, ჩვეულებისამებრ ჩვილ ბავშვებზე. ამ საიდუმლოს შესრულებისას მონათლულის ნათლიები ბავშვით ხელში, ანთებული სანთლებით დგებიან წყლით სავსე ჭურჭლის წინ, რომელსაც ემბაზი ეწოდება. ისინი აღიარებენ თავიანთ რწმენას და აღუთქვამენ ღმერთს მისი მცნებების აღსრულებას. მღვდელი აკურთხებს წყალს და სამჯერ ჩააყურყუმალავებს ჩვილს, თან ამბობს: „ინათლება მონა ღვთისა (სახელი) სახელითა მამისათა, ამინ და ძისათა, ამინ და სულისა წმიდისათა, ამინ“.
ნათლიები ეკლესიის წინაშე პასუხისმგებელნი არიან მოსანათლის რწმენისათვის, მონათვლის შემდეგ კი, იღებენ მას მფარველობის, პასუხიმგებლობის ქვეშ და განამტკიცებენ რწმენაში.
ნათლობით მიღებული ახალი ცხოვრება გულისხმობს წმინდად ცხოვრებას. საჭიროა სულიერი ძალების შეძენა, მათ კი ყოველი ქრისტიანი იღებს მირონცხებით. ეს საიდუმლო სრულდება ნათლობისას. მღვდელი მონათლულს სცხებს მირონს შუბლზე, თვალებზე, ყურებზე, პირზე, ნესტოებზე, მკერდზე, ხელებსა და ფეხებზე. ღვთის სული სახლდება ახალმონათლულის სულსა და სხეულში, განწმენდს მას და აძლევს ახალი ცხოვრებისათვის საჭირო სულიერ ძალებს. ნათლობისა და მირონცხების შემდეგ მღვდელი სამჯერ შემოატარებს მონათლულს ემბაზის გარშემო და ახალი წევრი სამუდამოს შეუერთდება ეკლესიას.
სხეული კვდება, თუ დიდხანს არ მიიღო საკვები, ასევეა სულიც, თუ ის დაშორდება ქრისტიანულ ცხოვრებას და არ მიიღებს სულიერ საკვებს. სულიერად ჩვენ ვიკვებებით ზიარების მიღებით. ეს საიდუმლო სრულდება ლიტურგიაზე. ნაკურთხი პურითა და ღვინით ჩვენ ვიღებთ იესო ქრისტეს ხორცსა და სისხლს. ზიარებისას მღვდელი ამბობს: „ეზიარება მონა ანუ მხევალი ღვთისა (სახელი)“. ზიარებით ჩვენ ვუერთდებით თვით ქრისტეს. მღვდელს გამოაქვს ბარძიმი, მორწმუნენი პირჯვარს იწერენ და იმეორებენ ზიარების წინა ლოცვებს. შემდეგ ფრთხილად მიუახლოვდებიან ბარძიმს და ემთხვევიან, მიიღებენ თბილ ღვინოს (სარღვნელს) და სეფისკვერის ნატეხს. ზიარებამდე არ შეიძლება ჭამა და რაიმეს დალევა. ბოლოს მორწმუნენი კითხულობენ ზიარების შემდეგ სამადლობელ ლოცვებს.
იმისათვის, რომ ღირსეულად ვეზიაროთ, საჭიროა წრფელი სურვილი, რათა აღარ შევცოდოთ და სინანული იმ ცოდვებზე, რომლებიც უკვე ჩავიდინეთ. როგორ მოვინანიოთ ეს ცოდვები? ამისათვის დადგენილია სინანულის საიდუმლო ანუ აღსარება. აღსარებისათვის უნდა მოვემზადოთ. ვეცადოთ, გავიხსენოთ ყველაფერი, რითაც შევცოდეთ ღმერთის წინაშე, ახლობლებისა და ჩვენი თავის მიმართ.
ჩვენ უნდა ვთხოვოთ შენდობა ყველას, ვინც გავანაწყენეთ. მღვდელი კითხულობს განსაკუთრებულ ლოცვებს, რომლებსაც „მონანიების კანონი“ ეწოდება. მღვდელი ხდება ჩვენი აღსარების მოწმე, ღვთის წინაშე ვაღიარებთ ჩვენს ცოდვებს და მღვდელთან ერთად შევთხოვთ შენდობას.
აღსარების დროს ვისმენთ მღვდლის დარიგებას. მერე დავიჩოქებთ, მღვდელი თავზე ეპიტრაქილს გვაფარებს და კითხულობს ლოცვებს, რომლის მეშვეობითაც მოგვეტევება ცოდვები. სული წმიდის მადლით ეს ცოდვები ქრება ჩვენი სულიდან. ყველა ქრისტიანი ზიარების წინ უნდა მივიდეს აღსარებაზე. მაშინაც, როცა სინდისი გვაწუხებს რაიმე ცოდვის გამო. ბავშვებმა აუცილებლად უნდა მოინანიონ ცუდი საქციელი ზიარების წინ.
სინანულის საიდუმლოსთან ახლოს დგას ზეთისცხების საიდუმლო. ის სრულდება ძირითადად ავადმყოფებზე და წელიწადში ერთხელ ყველა ადამიანზე. ღვთის სულის უხილავი მადლით მოგვეტევება ცოდვები და განვიკურნებით სულიერი და ხორციელი ტკივილისაგან. ზეთისცხების საიდუმლოს შესრულების წესი ასეთია: თავდაპირველად იკურთხება ზეთი, შემდეგ ნაკურთხ ზეთს წაუსვამენ ავადმყოფს და ყველა დამსწრეს. ზეთისცხებამდე იკითხება ნაწყვეტები მოციქულთა წერილებიდან, მღვდელი კითხულობს განსაკუთრებულ ლოცვას და ნაწყვეტებს სახარებიდან. ეს მღვდელთმსახურება სრულდება რამდენიმე მღვდლის მონაწილოებით.
საიდუმლოებები: ნათლობა, მირონცხება, ზიარება, სინანული და ზეთისცხება ყველა ქრისტიანის ცხოვრების ნაწილია. ამათ გარდა დაწესებულია კიდევ ორი საიდუმლო, რომლითაც იკურთხებიან განსაკუთრებული ცხოვრების გზის არჩევისას. მღვდლობის საიდუმლო სრულდება იმ ადამიანზე, რომელი მღვდელმსახურო ხდება და იღებს განსაკუთრებულ მადლს.
ღვთისმსახურთათვის არსებობს იერარქია ანუ დაწინაურებული ხარისხი. ყველაზე მაღალი ხარისხის საფეხურზე დგას ეპისკოპოსი, რომელიც სახარების მემკვიდრედ გვევლინება. ეპისოკპოსები მართავენ ეკლესიას და შეუძლიათ ყველა საიდუმლოს შესრულება. ეპისკოპოსი შეიძლება იყოს: ეპისკოპოსი, არქიეპისკოპოსი, მიტროპოლიტი და პატრიარქი. მეორე საფეხური არის მღვდელი, რომელიც ყველა საიდუმლოს ასრულებს, გარდა მღვდლის კურთხევისა. ბოლო ხარისხია – დიაკონი. მას საიდუმლოებების შესრულება არ შეუძლია, იგი ეხმარება მღვდელს.
მღვდლობის საიდუმლოს შესრულებისას, ეპისკოპოსი ლიტურგიის დროს მომავალ მღვდელს განსაკუთრეულ ლოცვებს უკითხავს. მღვდელს საჭირო სამოსით შემოსავენ. მღვდელმსახურები თავიანთ სიცოცხლეს ღვთის მსახურებას უძღვნიან. მათ დიდი მადლი გადმოეცათ თვით უფალ იესო ქრისტესაგან და ჩვენ განსაკუთრებული პატივისცემითა და სიყვარულით უნდა მოვეპყრათ მათ.
მეშვიდე საიდუმლო არის ქორწინება. უფალი აკურთხებს ქალსა და მამაკაცს, როცა ისინი ქრისტიანულ ოჯახს ქმნიან. ეს საიდუმლო ასე სრულდება: საქმრო და საცოლე ბეჭდებს ცვლიან და დაქორწინების სურვილს გამოთქვამენ. მღვდელი სამჯერ აკურთხებს და სამჯერ შემოატარებს მათ ანალოღიის ირგვლივ. საქმრო და საცოლე დგანან ანთებული სანთლებით ხელში და მათ თავზე გვრიგვინები უჭირავთ მეჯვარეებს. ქრისტიანული ქორწინება წმინდაა, ამიტომ გაყრა არ არის დაშვებული, გარდა განსაკუთრებული შემთხვევისა, როცა დაირღვევა ცოლ-ქმრული ერთგულება.
თუმცა, ასევე მაინტერესებს რეინკარნაცია. იმის მიუხედავათ, რომ მართლმადიდებლური ეკლესია ამ ფაქტს არ აღიარებს, მე პროფესიით თეოლოგი ვარ და დიდი ხანია ვინტერესდები რეინკარნაციის თემით. ესეც ერთგვარი მისტიკაა.
-გვესაუბრეთ რეინკარნაციის შესახებ…
-რეინკარნაციის იდეას, როგორც დღეს არის ცნობილი, არიელ ბრაჰმანებს უნდა ვუმადლოდეთ. ტომები, რომლებიც ქრისტემდე ორი ათასი წლის წინათ დასახლდნენ ჩრდილო-დასავლეთ ინდოეთსა და ახლანდელი ირანის აღმოსავლეთ ტერიტორიაზე, სულთა გადასახლების იდეას აღიარებდნენ. შემდგომში ბრაჰმანთა რელიგიიდან ჰინდუიზმი შეიქმნა, ხოლო მოგვიანებით კი ბუდიზმი.
რეინკარნაციის ელემენტები მრავლად იყო ძველი ეგვიპტელების შეხედულებებშიც, ზოროასტრიზმშიც, პირველყოფილი ხალხების რწმენებშიც და სხვა რელიგიურ თუ ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობებში.
რეინკარნაციისა სწამდათ ჩრდილო ამერიკელ ინდიელებს, ავსტრალიელ აბორიგენებს და უამრავ სხვა ტომს დედამიწის სხვადასხვა კუთხეში. ძველ საბერძნეთში რეინკარნაციის მიმდევართაგან განსაკუთრებულ აღნიშვნას “ცოდნის მოყვარულნი” – ფილოსოფოსები: პითაგორა და პლატონი იმსახურებენ. მათ მეტემფსიქოზის მთელი დოქტრინა შექმნეს და დასაბამი დაუდეს გვიანანტიკური ეპოქის ფილოსოფიურ შეხედულებებს. მოგვინებით რეინკარნაციურმა სწავლებამ ქრისტიანობაშიც იჩინა თავი, თუმცა, დღეს საკმოად ძნელია იმის დადგენა, თუ რომელი აღმოსავლური სწავლების ზეგავლენით მოხდა რეინკარნაცია ადრექრისტიანულ ეპოქაში. ებრაულ რელიგიურ რწმენაში რეინკარნაციის იდეა, უმთავრესად, მოგვიანებით, კაბალის, – საიდუმლო სწავლების მიმდევრებთან გვხვდება.
რაც შეეხება ქრისტიანულ რელიგიას, აქ რეინკარნაციის რწმენა ცალკეულ სექტებს, მაგალითად, მანიქეველებს, კათარიანელებს, ნესტორიანელებს ან დრუზებს ახასიათებდათ.
ქრისტიანული გნოსტიკური მსოფლმხედველობის არაერთ მიმდევარს მიაჩნდა და ახლაც მიაჩნია სულების გადასახლება რეალურ მოვლენად. ქრისტიანულ რელიგიურ ავტორთაგან ამ იდეას ორიგენე იზიარებდა, რომლის ნაშრომებიცა და შეხედულებებიც თავიდან, 325 წლის ნიკეას, ხოლო საბოლოოდ 553 წლის კონსტანტინეპოლის მეხუთე საეკლესიო კრებამ დაგმო და გაანადგურა. ამით რეინკარნაცია თითქმის მთლიანად აღმოიფხვრა ქრისტიანული მსოფლმხედველობიდან, ყოველ შემთხვევაში, მისი მთავარი ნაკადებიდან. არც კათოლიკეებს, არც პროტესტანტებს და არც მართლმადიდებლებს არ სწამთ ამქვეყნად განმეორებითი მოსვლისა. ახლო საუკუნეებშიც და მოგვიანებითაც, რეინკარნაციას მრავლად ჰყავდა ევროპელი მიმდევრები. მათგან შეიძლება ვიკლიფი, ცვინგლი, ტელეზიო, ბრუნო დავასახელოთ.
ახალმა დრომ აზრის მეტი თავისუფლება მოიტანა და უკვე XVII საუკუნიდან მოყოლებული, რეინკარნაციის იდეა ხშირად გვხვდება მეცნიერებთან, მწერლებთან, რელიგიურ მოღვაწეებთან. სულთა გადასახლების სხვადასხვა ვარიანტისა სწამდათ ლაიბნიცს, ბონეს, ჰერდერს, ლესინგს, გოეთეს, შილერს, მოგვიანებით შოპენჰაუერს, მეტერლინკს და უამრავ სხვა ცნობილ პიროვნებას. განსაკუთრებული აღზევება დასავლეთის სამყაროში ამ შეხედულებამ ჯერ ელენა ბლავატსკის თეოსოფიით XIX საუკუნის დასასრულს, ხოლო შემდგომ რუდოლფ შტაინერის ანთროპოსოფიით განიცადა. XX საუკუნეში რეინკარნაცია მრავალი ახალი მისტიკური სწავლების შემადგენელ ელემენტად გადაიქცა.
